Grypa to ostra choroba zakaźna układu oddechowego wywoływana przez wirusy grypy. Zakażenie łatwo przenosi się z człowieka na człowieka drogą kropelkową - podczas kaszlu, kichania czy nawet mówienia. Sezonowa grypa występuje co roku, najczęściej w miesiącach jesienno-zimowych, powodując lokalne epidemie. Na świecie notuje się corocznie od kilkuset milionów do ok. 1 miliarda zachorowań na grypę, z czego 3-5 milionów to ciężkie przypadki, a od 290 do 650 tysięcy osób umiera na skutek powikłań grypy12. Mimo że grypa bywa potocznie mylona z przeziębieniem, zwykle ma gwałtowniejszy początek i cięższy przebieg.
Rodzaje wirusa i typy grypy
Wirusy grypy dzielimy na typy A, B, C i D. Dwa pierwsze (A i B) krążą wśród ludzi i powodują coroczne epidemie grypy sezonowej3. Wirusy grypy typu A występują także u zwierząt (np. ptaków, świń) i mogą tworzyć liczne podtypy (określane na podstawie białek powierzchniowych, np. H1N1, H3N2). To właśnie nowe szczepy wirusa typu A są odpowiedzialne za grypy pandemiczne, czyli globalne epidemie. Grypa pandemiczna pojawia się, gdy wyłoni się nowy szczep wirusa A łatwo przenoszący się między ludźmi, na który większość populacji nie ma odporności34. Przykładem była pandemia grypy H1N1 w 2009 roku (tzw. "świńska grypa"), która rozpoczęła się od wirusa pochodzenia świńskiego i rozprzestrzeniła na cały świat3.
Obok typowej grypy sezonowej wyróżniamy też grypy odzwierzęce. "Ptasia grypa" to potoczna nazwa zakażeń wirusem grypy A pochodzącym od ptaków (najbardziej znany szczep to H5N1). Wirus ten rzadko przenosi się na ludzi, ale gdy dojdzie do zakażenia, przebieg choroby bywa ciężki (śmiertelność wśród zakażonych ludzi jest wysoka)5. "Świńska grypa" odnosi się do wirusów grypy typu A krążących wśród świń (np. szczepy H1N1, H3N2); sporadycznie mogą one zakażać ludzi. Większość takich przypadków ma łagodny przebieg ograniczony do pojedynczych zakażeń, jednak jak wspomniano, wirus świńskiej grypy H1N1 zdołał zmutować i spowodować pandemię w 2009 roku3.
Objawy i przebieg choroby
Pierwsze objawy grypy pojawiają się zwykle nagle, po krótkim okresie wylęgania (średnio około 2 dni od kontaktu z wirusem1). Do typowych symptomów należą:
- wysoka gorączka (często powyżej 38°C) i dreszcze,
- bóle mięśni i stawów, bóle głowy,
- ogólne rozbicie i uczucie skrajnego zmęczenia,
- suchy kaszel i ból gardła,
- katar lub zatkany nos.
Nie wszyscy chorzy mają pełen zestaw objawów - na przykład u osób starszych gorączka może nie być bardzo wysoka5. U dzieci natomiast grypa bywa czasem połączona z dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego, takimi jak nudności, wymioty czy biegunka5. Objawy grypy zazwyczaj utrzymują się od kilku dni do około tygodnia. Gorączka i bóle zwykle ustępują po 3-5 dniach, choć kaszel, osłabienie i uczucie zmęczenia mogą się utrzymywać nawet przez kilka tygodni podczas rekonwalescencji5. U większości zdrowych dorosłych choroba ma charakter samoograniczający się - oznacza to, że objawy stopniowo ustępują samoistnie, a pacjent wraca do zdrowia bez trwałych następstw.
Możliwe powikłania
Grypa jednak nie zawsze jest chorobą banalną - może prowadzić do groźnych powikłań, zwłaszcza u osób z tzw. grup ryzyka (opisanych poniżej). Najczęstszym powikłaniem jest zapalenie płuc6. Może ono mieć charakter pierwotny wirusowy (wywołane bezpośrednio przez wirus grypy) lub częściej - bakteryjny, rozwijający się na osłabionych drogach oddechowych po przejściu grypy. Zapalenie płuc w ciężkich przypadkach wymaga hospitalizacji, a bywa też przyczyną zgonów związanych z grypą. Grypa może powodować również zaostrzenie przewlekłych chorób układu oddechowego (np. POChP, astmy) i krążenia (np. niewydolności serca)5. Do innych poważnych powikłań należą m.in.: zapalenie mięśnia sercowego (myocarditis), zapalenie mózgu (encephalitis) lub zapalenie mięśni (myositis), a w skrajnych przypadkach niewydolność wielonarządowa i sepsa5. Grypa bywa też przyczyną powikłań o umiarkowanym nasileniu, takich jak zapalenie zatok przynosowych czy zapalenie ucha środkowego - szczególnie u dzieci5.
Należy podkreślić, że powikłania pogrypowe mogą wystąpić nawet u młodych i wcześniej zdrowych osób, ale znacznie częściej dotyczą pacjentów z tzw. grup wysokiego ryzyka ciężkiego przebiegu grypy6. Do tej grupy zalicza się przede wszystkim: osoby w starszym wieku (seniorów), małe dzieci (zwłaszcza poniżej 5 roku życia, a najbardziej niemowlęta <6 miesięcy), kobiety w ciąży, a także osoby w każdym wieku z chorobami przewlekłymi (m.in. choroby serca, płuc, cukrzyca, przewlekłe choroby nerek i wątroby, choroby metaboliczne, otyłość) oraz osoby z obniżoną odpornością (np. z niedoborami odporności, zakażone HIV, w trakcie leczenia immunosupresyjnego)6. U tych pacjentów grypa częściej prowadzi do powikłań wymagających hospitalizacji.
Diagnostyka laboratoryjna grypy
Rozpoznanie grypy w typowych przypadkach opiera się na obrazie klinicznym - nagły początek objawów w szczycie sezonu grypowego sugeruje tę chorobę. Jednak objawy grypy mogą przypominać infekcje wywołane innymi wirusami oddechowymi (np. koronawirusem SARS-CoV-2, wirusem RSV, adenowirusami)7. Dlatego pełne potwierdzenie diagnozy uzyskuje się za pomocą badań laboratoryjnych, które wykrywają obecność wirusa grypy w organizmie. Materiałem do badań jest zwykle wymaz z nosa lub nosogardła (ewentualnie próbka wydzieliny dróg oddechowych).
W warunkach laboratoryjnych dostępne są różne metody diagnostyczne. Szybkie testy antygenowe potrafią wykryć białka (antygeny) wirusa grypy w próbce z dróg oddechowych w ciągu kilkunastu minut. Ich zaletą jest szybkość, jednak cechują się one umiarkowaną czułością - mogą nie wykryć części przypadków (wynik fałszywie ujemny), zwłaszcza jeśli wirusa w próbce jest niewiele7. Z tego powodu przy silnym podejrzeniu grypy u pacjenta z ujemnym wynikiem takiego testu zaleca się wykonanie dokładniejszych badań. Testy molekularne, takie jak RT-PCR, wykrywają materiał genetyczny wirusa (RNA grypy) i są znacznie bardziej czułe oraz swoiste7. Badanie RT-PCR stanowi obecnie złoty standard diagnostyki grypy - pozwala ono nie tylko potwierdzić zakażenie, ale też odróżnić typ wirusa (A czy B), a nawet określić jego podtyp (np. A/H1N1, A/H3N2)7. Wynik testu PCR uzyskuje się zwykle w ciągu kilku godzin. Coraz częściej stosuje się również tzw. testy multiplex, które jednym badaniem potrafią wykryć jednocześnie kilka patogenów oddechowych - np. rozróżnić, czy u pacjenta występuje grypa, COVID-19 czy jeszcze inna infekcja wirusowa.
Rola laboratorium medycznego w rozpoznaniu grypy jest kluczowa w sytuacjach, gdy wynik badania wpłynie na leczenie pacjenta lub działania przeciwepidemiczne. Testy laboratoryjne zaleca się wykonywać u osób z grup ryzyka ciężkiego przebiegu, u pacjentów hospitalizowanych z powodu ostrej infekcji oddechowej oraz w razie wystąpienia ognisk zachorowań (np. w domu opieki) w celu potwierdzenia, że przyczyną jest wirus grypy7. Potwierdzenie laboratoryjne bywa istotne także do różnicowania grypy z innymi chorobami (np. grypa vs. COVID-19) i podejmowania odpowiednich środków ostrożności (izolacja chorego, właściwe leczenie itp.).
Leczenie - postępowanie objawowe i leki przeciwwirusowe
Większość pacjentów z niepowikłaną grypą może być leczona w domu przy pomocy leczenia objawowego. Podstawowe zalecenia to: odpoczynek i pozostanie w domu (aby nie rozsiewać wirusa), nawadnianie organizmu (picie odpowiedniej ilości płynów) oraz stosowanie środków łagodzących objawy. Gorączkę i bóle mięśniowe można obniżać typowymi lekami przeciwgorączkowymi i przeciwbólowymi dostępnymi bez recepty (takimi jak paracetamol czy ibuprofen). Należy unikać podawania aspiryny dzieciom i młodzieży w przebiegu infekcji grypowej, ponieważ wiąże się to z ryzykiem wystąpienia groźnego zespołu Reye'a. Pomocne bywają także leki zmniejszające katar (np. krople do nosa) czy łagodzące kaszel - warto skonsultować ich wybór z farmaceutą lub lekarzem.
Leczenie przeciwwirusowe: Istnieją specjalne leki antywirusowe skierowane przeciw wirusom grypy. W Polsce i na świecie dostępne są przede wszystkim tzw. inhibitory neuraminidazy - najbardziej znanym lekiem jest oseltamiwir (Tamiflu®) w postaci doustnej, a innym jest zanamiwir w postaci wziewnej. Nowszym lekiem o innym mechanizmie działania jest baloksawir marboksyl (Xofluza®), dostępny w niektórych krajach w formie jednorazowej dawki doustnej. Leki przeciwwirusowe skrócają czas trwania objawów grypy i zmniejszają ryzyko powikłań, o ile zostaną zastosowane odpowiednio wcześnie8. Największą skuteczność mają, gdy rozpoczniemy terapię w ciągu 48 godzin od pojawienia się objawów. W pewnych sytuacjach lekarz może rozważyć ich podanie także w późniejszym okresie choroby - na przykład u osób hospitalizowanych z powodu ciężkiej grypy - ponieważ badania wskazują, że nawet wtedy mogą one obniżać ryzyko zgonu i skracać czas trwania ciężkich objawów8.
W praktyce decyzję o zastosowaniu leków przeciwwirusowych podejmuje lekarz. Zaleca się, by pacjenci z grup ryzyka (osoby starsze, przewlekle chore, ciężarne, osoby z obniżoną odpornością itp.) oraz chorzy o ciężkim przebiegu infekcji otrzymali leczenie przeciwwirusowe tak szybko, jak to możliwe8. Terapia trwa zwykle 5 dni (np. oseltamiwir podaje się dwa razy dziennie przez 5 dni), a u osób hospitalizowanych bywa wydłużona. Leki przeciwwirusowe są dostępne na receptę. Antybiotyki nie leczą grypy, ponieważ działają jedynie na infekcje bakteryjne - nie należy ich przyjmować na własną rękę przy objawach grypy. Antybiotyk może zostać włączony przez lekarza jedynie w przypadku wystąpienia bakteryjnego powikłania, takiego jak zapalenie płuc czy zapalenie zatok.
Profilaktyka - szczepienia i ochrona przed zakażeniem
Szczepienia przeciw grypie: Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania grypie i jej powikłaniom są coroczne szczepienia ochronne9. Szczepionka przeciw grypie jest aktualizowana co roku - jej skład jest zmieniany zgodnie z rekomendacjami Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), tak aby dopasować ją do szczepów wirusa krążących w danym sezonie. Szczepionki przeciw grypie są bezpieczne i skuteczne - stosuje się je od ponad 60 lat9. Odporność poszczepienna nie jest trwała (zanika w ciągu około roku, także z powodu mutacji wirusa), dlatego należy szczepić się przed każdym sezonem grypowym. W Polsce optymalny okres na szczepienie to jesień (wrzesień-listopad), choć zaszczepić można się w dowolnym momencie sezonu. Szczepionka przeciw grypie może występować w formie iniekcji (tradycyjna szczepionka inaktywowana podawana domięśniowo lub podskórnie) albo donosowej (szczepionka żywa atenuowana - w formie aerozolu do nosa, stosowana u dzieci).
Szczepienie zmniejsza ryzyko zachorowania na grypę, a u osób które mimo wszystko zachorują - łagodzi przebieg choroby i czyni ją mniej groźną. Szczepionka znacząco redukuje ryzyko hospitalizacji i zgonu z powodu grypy, zwłaszcza u pacjentów z grup ryzyka9. Warto podkreślić, że skuteczność szczepionki może być nieco niższa u seniorów ze względu na ich słabszą odpowiedź immunologiczną, ale mimo to szczepienie w tej grupie zmniejsza ryzyko ciężkich powikłań i śmierci, dlatego nadal jest bardzo ważne9. WHO, EMA i CDC zalecają szczepienie przeciw grypie wszystkim osobom od ukończenia 6. miesiąca życia, o ile nie ma indywidualnych przeciwwskazań medycznych9. W szczególności szczepienie jest zalecane i refundowane dla grup podwyższonego ryzyka, do których należą: osoby po 65. roku życia, dzieci małe (6 miesięcy - 5 lat), kobiety w ciąży, osoby z chorobami przewlekłymi (np. cukrzycą, chorobami serca, płuc, nerek, nowotworami) oraz pracownicy ochrony zdrowia9. Zaszczepienie się chroni nie tylko nas samych, ale też naszych bliskich - zmniejsza ryzyko, że zarazimy np. starszych rodziców czy pacjentów w pracy.
Higiena i środki ochrony osobistej: Poza szczepieniami warto przestrzegać na co dzień prostych zasad, które obniżają ryzyko zakażenia grypą i innych infekcji wirusowych910:
- Częste mycie rąk ciepłą wodą z mydłem (lub dezynfekcja rąk środkiem na bazie alkoholu) - szczególnie po powrocie z miejsc publicznych.
- Unikanie dotykania twarzy, zwłaszcza oczu, nosa i ust nieumytymi rękami (wirus może przenosić się z zanieczyszczonych powierzchni).
- Unikanie bliskiego kontaktu z osobami chorymi. Jeśli w otoczeniu są przypadki grypy, lepiej zachowywać dystans (min. 1-2 metry) od osób kichających i kaszlących.
- Zasłanianie ust i nosa przy kaszlu lub kichaniu - najlepiej jednorazową chusteczką (którą od razu wyrzucamy) lub zgięciem łokcia. Pozwala to ograniczyć rozsiewanie drobinek wydzieliny zawierających wirusy.
- Regularne wietrzenie pomieszczeń i dbanie o czystość powierzchni. Wirusy długo utrzymują się w zamkniętych, niewietrzonych pokojach - warto więc często otwierać okna. Należy też czyścić i dezynfekować powierzchnie, których dotykają różne osoby (klamki, blaty, telefony).
W okresie zwiększonej zachorowalności na grypę można rozważyć noszenie maseczki ochronnej w zatłoczonych, zamkniętych pomieszczeniach - zwłaszcza jeśli należymy do grup ryzyka lub opiekujemy się osobą chorą10. Maseczka (np. chirurgiczna lub FFP2) założona poprawnie na usta i nos stanowi dodatkową barierę dla wirusów i zmniejsza prawdopodobieństwo zarówno zarażenia się, jak i przeniesienia zakażenia na innych.
Kiedy zgłosić się do lekarza?
Wiele przypadków grypy można bezpiecznie leczyć w domu, jednak są sytuacje, które wymagają pilnej konsultacji lekarskiej. Do lekarza należy zgłosić się bezzwłocznie, jeżeli:
- Należysz do grupy podwyższonego ryzyka powikłań (osoba starsza, przewlekle chora, w ciąży, małe dziecko lub pacjent z obniżoną odpornością) i zaobserwujesz u siebie objawy grypy. W takiej sytuacji wskazana jest ocena lekarza i ewentualne szybkie wdrożenie leczenia przeciwwirusowego.
- Objawy są bardzo nasilone lub niepokojące - na przykład występują trudności w oddychaniu, dusznica (uczucie braku tchu) lub ból i ucisk w klatce piersiowej. Alarmujące są także znaczne problemy z przytomnością czy orientacją (np. osłabienie, senność i splątanie uniemożliwiające normalny kontakt z chorym).
- Wystąpiły oznaki powikłań lub ciężkiego przebiegu - np. sinica ust albo twarzy (nieprawidłowe zasinienie świadczące o niedotlenieniu), wysoka gorączka utrzymująca się ponad 3-5 dni lub nawrót gorączki po okresie poprawy, silne zawroty głowy, omdlenia, wymioty uniemożliwiające nawadnianie, oznaki odwodnienia (suchy język, brak oddawania moczu) czy drgawki11.
U małych dzieci dodatkowo za objawy alarmowe uznaje się m.in. bardzo szybki lub utrudniony oddech, wciąganie międzyżebrzy przy oddychaniu, problemy z jedzeniem i piciem (odmawianie picia, brak mokrych pieluszek), nadmierną senność lub rozdrażnienie, brak reakcji na bodźce czy pojawienie się drgawek gorączkowych11. Noworodki i niemowlęta z podejrzeniem grypy (np. z gorączką, kaszlem, problemami z oddychaniem) powinny być zawsze skonsultowane z lekarzem - u tak małych dzieci każda infekcja wirusowa może szybko się nasilić.
Jeśli nie masz pewności, czy objawy wymagają wizyty, najlepiej skontaktuj się z lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej telefonicznie - udzieli on porady, czy konieczna jest bezpośrednia konsultacja. Pamiętaj, że w razie zagrożenia życia (np. ciężka duszność, zaburzenia świadomości) należy wezwać pogotowie ratunkowe. Wczesna interwencja medyczna w ciężkich przypadkach grypy może uratować życie i zapobiec najpoważniejszym powikłaniom.
Footnotes
- World Health Organization. (2025). Influenza (seasonal) - Fact sheet. WHO Newsroom. (Key facts: "There are around a billion cases of seasonal influenza annually... It causes 290 000 to 650 000 respiratory deaths annually.") ↩ ↩2
- Iuliano, A. D., Roguski, K. M., Chang, H. H., Muscatello, D. J., Palekar, R., Tempia, S., ... & Bresee, J. S. (2018). Estimates of global seasonal influenza-associated respiratory mortality: a modelling study. The Lancet, 391(10127), 1285-1300. DOI: 10.1016/S0140-6736(17)33293-2 ↩
- World Health Organization. (2025). Influenza (seasonal) - Fact sheet. WHO Newsroom. ("Only influenza type A viruses are known to have caused pandemics." "Currently circulating in humans are subtype A(H1N1)pdm09... as it caused the pandemic in 2009.") ↩ ↩2 ↩3 ↩4
- Centers for Disease Control and Prevention. (2024). About Pandemic Flu. CDC Pandemic Flu Homepage. ("A flu pandemic is a global outbreak of an influenza A virus against which most people lack immunity.") ↩
- Centers for Disease Control and Prevention. (2022). Flu Symptoms & Complications. CDC Influenza (Flu). ("People who have flu often feel some or all of these symptoms... some people (especially children) may have vomiting and diarrhea. Most people will recover in a few days to less than two weeks, but some will develop complications... pneumonia... myocarditis, encephalitis, or muscle inflammation, multi-organ failure. Flu can worsen chronic medical problems (asthma attacks, worsening of heart disease).") ↩ ↩2 ↩3 ↩4 ↩5 ↩6 ↩7
- World Health Organization. (2025). Influenza (seasonal) - Fact sheet. WHO Newsroom. ("High-risk groups are: pregnant women, children under 5 years, older people, individuals with chronic medical conditions (e.g. chronic cardiac, pulmonary, renal, metabolic, neurodevelopmental, liver or hematologic diseases) and individuals with immunosuppressive conditions.") ↩ ↩2 ↩3
- World Health Organization. (2025). Influenza (seasonal) - Fact sheet. WHO Newsroom. ("During periods of low influenza activity or outside epidemics, other respiratory viruses (e.g. SARS-CoV-2, RSV) can present as influenza-like illness... Laboratory diagnostic test is required for definitive diagnosis. Laboratory confirmation is commonly performed using direct antigen detection, virus isolation, or RT-PCR. Rapid diagnostic tests are used but have lower sensitivity compared to RT-PCR.") ↩ ↩2 ↩3 ↩4 ↩5
- World Health Organization. (2025). Influenza (seasonal) - Fact sheet. WHO Newsroom. ("People at high risk or with severe symptoms should be treated with antiviral medications as soon as possible." "Early treatment with antivirals can reduce severe illness and death.") ↩ ↩2 ↩3
- World Health Organization. (2025). Influenza (seasonal) - Fact sheet. WHO Newsroom. ("Vaccination is the best way to prevent influenza... Annual vaccination is recommended... especially important for people at high risk of influenza complications and their carers. Recommended groups for annual vaccination: pregnant women, children 6 months-5 years, people >65, people with chronic medical conditions, health workers.") ↩ ↩2 ↩3 ↩4 ↩5 ↩6 ↩7
- European Centre for Disease Prevention and Control. (2023). Seasonal influenza - Prevention and Treatment. ECDC - Infectious Disease Topics. ("Face masks: wearing a face mask should be considered in crowded settings where physical distancing is not possible.") ↩ ↩2
- Centers for Disease Control and Prevention. (2022). Flu Symptoms & Complications. CDC Influenza (Flu). ("Emergency warning signs of flu" - e.g. in children: fast or troubled breathing, bluish lips or face, chest pain, dehydration (no urine, no tears), not alert when awake, seizures; in adults: difficulty breathing, pain or pressure in chest/abdomen, sudden dizziness/confusion, seizures, not urinating, severe weakness, fever or cough that improve then worsen.) ↩ ↩2